Dit fraai uitgegeven Verzameld werk bundelt voor het eerst in Nederlandse vertaling alle overgeleverde teksten van de stoïcijnse filosoof Epictetus. De Colleges, het beroemde Handboekje en enkele losse fragmenten gingen door de vakkundige handen van vertalers Gerard Boter en Rob Brouwer. Mede dankzij een uitvoerig notenapparaat, een uitgebreid register en een verhelderende inleiding die Epictetus’ filosofie in een bredere context plaatst, is het zonder meer een definitieve teksteditie geworden.
Epictetus werd rond 50 als slaaf geboren in de stad Hierapolis in het zuidwesten van het huidige Turkije. Hij was in dienst bij Epaphroditus, de secretaris van keizer Nero en later van keizer Domitianus. Ondanks zijn slavenstatus had Epictetus het privilege om in Rome colleges te volgen bij de filosoof Musonius Rufus. Toen rond het jaar 92 keizer Domitianus alle filosofen uit Rome verbande, vluchtte Epictetus naar het Griekse Nicopolis en stichtte er een school voor stoïsche filosofie. Samen met de Romeinse filosoof Seneca en de in het Grieks schrijvende Romeinse keizer Marcus Aurelius behoort Epictetus tot de belangrijkste en meest invloedrijke filosofen van het stoïcisme, een stroming die stoelt op de leer van de grote filosoof Zeno. Zeno’s gedachtegoed strekte zich uit over de drie bekende onderdelen van de filosofie: fysica, logica en ethica. De geschriften die we kennen van Epictetus leggen sterk de nadruk op de ethica.
Naast de hier eveneens opgenomen losse fragmenten, zijn er slechts twee van Epictetus’ werken overgeleverd: een gedeelte van de Colleges (‘leergesprekken’ of Diatriben) en het Handboekje (Encheiridion). Hoewel ‘werken’ niet het juiste woord is, want de meeste onderzoekers zijn het erover eens dat Epictetus zelf helemaal niets zou geschreven hebben. Zo zijn de Colleges tot ons gekomen dankzij de noeste arbeid van Lucius Flavius Arrianus, één van Epictetus’ leerlingen in Nicopolis, die trouw aantekeningen maakte en de lezingen van zijn leermeester zo zorgvuldig mogelijk optekende. Arrianus, die we trouwens kennen van zijn levensbeschrijving van Alexander De Grote, stelde eveneens het Handboekje samen, een verzameling van 53 van Epictetus’ citaten. Het door de eeuwen heen aan populariteit winnende Handboekje legt meer de nadruk op de inhoudelijke boodschap van de leer, in tegenstelling tot de breder uitwaaierende Colleges. Keizer-filosoof Marcus Aurelius rekende het tot zijn favoriete teksten, niet verwonderlijk gezien het uitgesproken aforistische karakter ervan…
De Stoa leert de mens dat zijn geluk kan bereikt worden door inzicht in de natuur. Die natuur wordt bestuurd door een onfeilbare rede. De mens moet zich steeds laten leiden door de rede en mag zich niet laten beheersen door emoties. Epictetus is iets gematigder en schuift het emotionele niet helemaal terzijde.
De essentie van Epictetus’ filosofie zit gevat in volgend citaat uit het achtste hoofdstuk van het Handboekje: “Je moet niet verlangen dat de dingen gebeuren zoals jij wilt dat ze gebeuren, maar je moet de dingen willen zoals ze gebeuren: dan zal je levensweg gelukkig zijn.” Objectief gesproken is iemand gelukkig als alles in zijn leven gaat zoals hij wil dat het gaat. Epictetus draait die redenering simpelweg om: als je wilt dat de dingen gebeuren zoals ze gebeuren, dan gebeurt altijd precies datgene wat je wilt. Het komt er dus op aan te willen wat er gebeurt. Maar hoe kunnen we dat bereiken? Belangrijk is te weten dat dit ‘willen’ voor Epictetus niets met emoties heeft te maken. Het is een zuiver rationeel gegeven dat we ons eigen kunnen maken dankzij onze ‘morele keuze’, een soort goddelijke gave die ons in staat stelt in iedere situatie het ‘juiste’ oordeel te vellen. Bovendien weten we door deze ‘morele keuze’ wat wel in onze macht ligt en wat niet. Tot de eerste categorie rekent Epictetus zaken als onze opvattingen, onze verlangens en onze angsten; tot de tweede bijvoorbeeld succes, gezondheid of de dood.
Epictetus weet dat iedereen streeft naar het goede en het slechte probeert te vermijden. Geluk vinden we door succesvol te ‘streven’ en te ‘vermijden’: we krijgen dan tenslotte wat we wel willen en niet wat we niet willen. Kortom, gelukkig worden we door ons ‘streven’ en ‘vermijden’ te richten op wat binnen onze macht ligt, en dat kunnen we bepalen dankzij onze morele keuze. Met andere woorden we moeten ons ‘vermijden’ zoveel mogelijk richten op het negatieve en ons ‘streven’ zoveel mogelijk op het positieve. Pas dan zullen we de dingen willen zoals ze gebeuren. Want als we bereiken wat we willen zijn we gelukkig. Willen we wat er gebeurt en streven we daar ook naar, dan krijgen we logischerwijs onze zin en zijn we gelukkig. Het willen brengt een zekere vreugde met zich mee, want door te beseffen wat in onze macht ligt, vrijwaren we voor onszelf het hoogste goed: onze vrijheid. ‘Als je wilt, ben je een vrij man’, lezen we in boek 1 van de Colleges. Dát is de eenvoudige maar krachtige boodschap van een voormalige slaaf.
Verschenen in: STAALKAART #12, 2011
Verzameld werk van Epictetus, Athenaeum – Polak & Van Gennep,vert. door Gerard Boter en Rob Brouwer, ISBN: 9789025368388, 461 pp.
THE DREAM LIFE OF BALSO SNELL 