Kunnen we de kwaliteit van een fondslijst afmeten aan het aantal ‘klassieke’ auteurs die erin opgenomen zijn? Het is hoe dan ook een mogelijke waardemeter en een uitgeverij die het aandurft verschillende titels van een niet zo gekende maar daarom niet minder tot het literaire canon behorende auteur in vertaling te laten verschijnen, verdient in deze schrale tijden alle lof. Een schoolvoorbeeld is het werk van Ernst Weiss, uitgegeven bij Van Gennep. Na de novelle Jarmilla (2006), de visionaire sleutelroman De ooggetuige (2007) en het geraffineerde Franziska (2010) is dankzij deze uitgever nu ook De arme verkwister beschikbaar, een van de belangrijkste romans in het oeuvre van Weiss.
Dokter Weiss
Het leven van Ernst Weiss leest als een roman. Hij werd in 1882 als zoon van een stoffenhandelaar geboren in Brünn, het huidige Brno, gelegen in de historische regio Moravië, toen een deel van het Oostenrijks-Hongaarse Keizerrijk, nu in de Tsjechische republiek. Weiss studeerde geneeskunde in Praag en voltooide zijn chirurgenopleiding in Wenen. Hij hield praktijk in Bern en Berlijn, maar diende te stoppen omdat hij tuberculose ontwikkelde. In een optimistische poging tot genezing monsterde hij in 1912 aan als scheepsarts op een bootreis naar India en Japan. Een jaar later ontmoet hij Franz Kafka, die hem introduceert in de Praagse literaire kringen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog onderscheidt Weiss zich als militair arts aan het oostfront en krijgt hiervoor zelfs een Gouden Kruis voor Moed. Na de oorlog vestigt hij zich in Praag, maar verhuist in 1921 naar Berlijn om zich geheel en al aan het schrijven te wijden. Hij schrijft er nagenoeg één roman per jaar. Aan deze vruchtbare periode komt abrupt een einde wanneer hij in 1933, kort nadat Marinus van der Lubbe de Reichstag in brand steekt, naar Praag terugkeert om voor zijn stervende moeder te zorgen. Na haar dood in 1934 kan de joodse Weiss nazi-Duitsland niet meer binnen en heeft geen andere optie dan te vluchten als banneling naar Parijs. Omdat hij geen vergunning krijgt om als arts aan de slag te gaan, leidt hij er een hard en armoedig leven, maar overleeft dankzij de hulp van vrienden als Thomas Mann en Stefan Zweig, die hij al had leren kennen in zijn Berlijnse jaren. Maar Weiss zet door en blijft schrijven. In Parijs schrijft hij niet alleen de novelle Jarmila, maar ook De arme verkwister en zijn bekendste werk De ooggetuige, een huiveringwekkend relaas over een jonge Duitse oorlogsveteraan, ene A.H., die psychisch gehavend uit de oorlog komt en waar de jonge Adolf Hitler duidelijk model voor stond. Op 14 juni 1940, de dag dat de Duitse troepen Parijs in marcheerden, nam Weiss een dodelijke dosis vergif in en sneed zich de polsen over in een bad gevuld met heet water.
Der arme VerschwenderDe arme verkwister is wat in het Duits zo mooi een ‘Exilroman’ heet. Geschreven in Parijs, in 1936 uitgegeven door Querido in Amsterdam, opgedragen aan pennenbroeder Stefan Zweig. Maar het is tegelijk een stevige ‘Bildungsroman’, met een meesterlijke ik-verteller die de aandacht van de lezer – zoals dat hoort in een klassieker van formaat – vanaf de eerste woorden (“Schrijven was altijd een verboden genot voor mij”) vastgrijpt met een strakke, pretentieloze verteltrant, zonder pathos, rechttoe rechtaan, bruisend van leven en werkelijkheid.
Het is de dramatische kroniek van een artsenfamilie, provinciale notabelen in het Oostenrijk van net na de Eerste Wereldoorlog. De ik-figuur, een dokter, vertelt liefdevol over zijn vader, een beroemde, autoritaire en op geld beluste oogarts. We leren dat de zoon al van kindsbeen af een moeilijke relatie heeft met zijn vader die hem een ‘Ersatzchristus’ en een ‘grote verkwister’ noemt. De zoon probeert tevergeefs aan de heerschappij van zijn vader te ontsnappen, maar tezelfdertijd koestert hij een bijna afgodische liefde voor zijn verwekker. Zijn vader probeert zoveel mogelijk het leven van zijn zoon te bepalen. Zo dwingt hij hem om handelsschool te volgen en later, tijdens de Eerste Wereldoorlog, dienst te nemen in het leger. Tijdens de jaren aan het oostfront wordt hij verliefd op de getrouwde dochter van zijn commandant. Gewond keert hij terug uit de oorlog, pakt zijn medicijnenstudie op, en gaat aanvankelijk werken onder de vleugels van zijn vader. Tot hij uiteindelijk kiest voor een baan in een gesticht en een schandelijk ongetrouwd leven met zijn geliefde.
De arme verkwister is de magistrale evocatie van een wereld die de nakende totale vernietiging van nazi-Duitsland nog niet kon vermoeden. Toen het boek verscheen noemde de grote Alfred Döblin Der arme Veschwender een uitmuntend en meeslepend boek. Het zijn woorden om bij te treden en ons tegelijkertijd sterken in de hoop dat Van Gennep nog meer werk van Weiss zal uitbrengen.
Verschenen in: STAALKAART #17, 2012
De arme verkwister van Ernst Weiss, Van Gennep 2012, vert. door Hans Driessen en Marion Hardoar, ISBN 9789461641304, 456 pp.
THE DREAM LIFE OF BALSO SNELL 