Bijna zeventig jaar na zijn zelfgekozen dood geldt Stig Dagerman (1923-1954) nog steeds als een van de grootste naoorlogse schrijvers van Zweden. Ook daarbuiten blijft zijn literaire roem intact. Zijn werk is in meer dan twintig talen vertaald en staat onverminderd hoog aangeschreven. In de jaren zestig was het Bernlef die Dagerman introduceerde in ons taalgebied. Zijn vertaling van ‘Het verbrande kind’, algemeen beschouwd als Dagermans meesterwerk, ligt nu opnieuw in de boekhandel.
Ook Jeroen Brouwers was een groot pleitbezorger van Dagermans ‘volledig zwart, door de dood beademd oeuvre’. Hij schreef een indringend essay over de zwaarmoedige Zweed, ongetwijfeld een van de bekendste zelfmoordenaars uit de wereldliteratuur. Van bij zijn debuut ‘De slang’ (1945) werd Dagerman gezien als een literair wonderkind. Hij leefde amper 31 jaar, maar zijn creatieve leven was nog korter, drie jaar en elf maanden om precies te zijn. In die beperkte tijd schreef Dagerman liefst vier romans, twee verzamelbundels met verhalen, een novellebundel, een reisreportage, een tiental theaterteksten, een groot aantal gedichten en heel wat journalistiek werk.
In ‘Het verbrande kind’, geschreven in amper zes weken, ontmaskert Dagerman de destructieve conventies van de rouw en schetst hij de geestelijke desintegratie van een Stockholmse arbeidersfamilie. Na het overlijden van zijn moeder ziet de twintigjarige filosofiestudent Bengt met lede ogen aan hoe zijn vader Knut openlijk zijn affaire met de sensuele Gun voortzet en zelfs binnen het jaar met haar trouwt. Bengt komt in opstand tegen zijn vader en wil de geschonden zuiverheid van zijn moeder wreken.
Hoewel hij vol minachting is voor het hem aangedane verraad, bedriegt hij zelf zijn vader én verloofde met Gun, met wie hij halsoverkop een verboden relatie begint. Wanneer hij constateert dat Guns liefde niet exclusief is, schiet hij in een jaloeziekramp en onderneemt een mislukte zelfmoordpoging. Nadien ziet Bengt de realiteit met andere ogen, maar blijft in de ban van Gun, die inmiddels zijn stiefmoeder is geworden.
‘Het verbrande kind’ is een roman vol opgekropte emoties en onuitgesproken schuldgevoelens, waar op z’n Scandinavisch vooral de stiltes veelzeggend zijn. Dat vader en zoon elkaar voortdurend voorliegen, illustreert de manke communicatie tussen beiden en versterkt hun onderlinge spanning. Dagerman beschrijft in een rauwe maar uiterst precieze stijl het gebrekkige dagelijkse leven van de vader en de zoon. Zelfs in de zakelijke schets van hun triviale handelingen sluimert onheil.
Het onpersoonlijke verhoogt nog doordat de namen van de personages grotendeels achterwege blijven (het gaat steeds over ‘de zoon’ of ‘de vader’). Ook het filmische karakter van ‘Het verbrande kind’ speelt daar een rol in. Dagerman blinkt uit in het oproepen van een bepaalde stemming, een atmosfeer. Stockholm was nooit eerder zo’n duistere metropool. De fenomenale openingsscène, de begrafenis van de moeder, kan zó in een Bergman-film.
Dagerman laat ons afgrondelijk diep in Bengts getormenteerde ziel kijken. De brieven die hij aan zichzelf, Gun en zijn vader schrijft zijn pogingen om zijn eigen morele falen te rationaliseren. Freudianen zullen hun hart ophalen aan de vele dromen en symbolen in ‘Het verbrande kind’, een roman barstensvol mistroostige fixaties. Subtiel haalt Dagerman enkele obsessief herhaalde motieven naar voren: de gele zakdoek met Guns parfum op de begrafenis, de kaars waaraan Bengt zich meermaals verbrandt, de pendule die stilstaat op het stervensuur van de moeder, de hond als stille getuige van Bengts ondergang.
‘Het verbrande kind’ is zonder meer zware kost. Bengt is een cynische nihilist met een verknipte seksualiteit en een ongezond doodsverlangen: ‘Leven betekent strikt genomen niets anders dan dag voor dag je zelfmoord opschorten.’ De onverbloemde oedipale referenties zijn misschien gedateerd, maar Dagermans psychologisch inzicht en zijn onwaarschijnlijke stilistische vermogen maken deze verpletterende roman onverwoestbaar.
THE DREAM LIFE OF BALSO SNELL 